Bulgaristan'ın Kalkınma Paradoksu: Yüksek Gelir Statüsü ve Yapısal Zorlukların Gölgesinde Dünya Bankası Grubu'nun Yeni Stratejisi

Bulgaristan, son otuz yılda merkezi planlı bir ekonomiden serbest piyasa ekonomisine geçiş yaparak gerçekten dikkate değer bir dönüşüm yaşamış ve 2024 yılında "yüksek gelirli ülke" statüsüne ulaşmıştır. Bu başarı, AB üyeliğinin (2007) getirdiği entegrasyon ve ekonomik büyümeyle perçinlenmiş gibi görünse de, Dünya Bankası Grubu'nun (WBG) FY25-FY29 dönemi için hazırladığı yeni "Ülke Ortaklık Çerçevesi (CPF)" raporu, bu parlak tablonun ardındaki derin ve kalıcı yapısal zorlukları gözler önüne sermektedir.

Rapor, ülkenin kalkınma yolculuğundaki ilerlemenin düzensiz seyrettiğini ve vatandaşların yaşam standartlarına ilişkin beklentileri ile mevcut gelişim yörüngesi arasındaki açının giderek büyüdüğünü açıkça belirtmektedir. Bu durum, Bulgaristan'ın sadece ekonomik göstergelerle değil, aynı zamanda sosyal kapsayıcılık, kurumsal sağlamlık ve çevresel sürdürülebilirlik gibi boyutlarda da köklü dönüşümlere ihtiyaç duyduğunu ortaya koymaktadır.

WBG'nin yeni CPF'si, bu karmaşık tabloya bütüncül bir yanıt sunarak, ülkenin gelecekteki kalkınma hedeflerine ulaşması için yeni bir yön ve öncelikler seti belirlemektedir. İklim değişikliği ve dijitalleşme gibi küresel meselelere odaklanırken, rekabetçilik ve kapsayıcılık vurgusunu koruyarak, WBG'nin Bulgaristan'daki angajmanına stratejik bir derinlik kazandırmayı hedeflemektedir.

Bulgaristan'ın Mevcut Durumu: Yüksek Gelir Statüsünün Arkasındaki Çatlaklar

Rapor, Bulgaristan'ın yüksek gelirli bir ülke olmasına rağmen karşı karşıya olduğu temel kalkınma zorluklarını ayrıntılı bir şekilde ele almaktadır:

Derin Ekonomik ve Sosyal Eşitsizlikler:

• 2023'te kişi başına düşen GSYİH, satın alma gücü standardı (PPS) açısından AB ortalamasının yalnızca %63,9'udur ve bu oran, AB'deki en düşük seviyedir. Bu veri, ülkenin genel refah seviyesinde hala ciddi bir fark olduğunu göstermektedir.
• Bulgaristan, 2022'de %37,2'lik Gini katsayısı ile AB'nin en eşitsiz ülkesi olmaya devam etmektedir. Bu eşitsizliğin yaklaşık yarısı, bireylerin doğumdan gelen faktörlere bağlı fırsat eşitsizliğinden kaynaklanmaktadır. Bu durum, yüksek gelirli ülke statüsünün dahi, ülkenin içindeki gelir dağılımı adaletsizliğini gidermede yetersiz kaldığını vurgulamaktadır.
• Bölgeler arası uçurumlar çarpıcıdır; örneğin, Kuzeybatı bölgesi %26,9 ile en yüksek yoksulluk oranına sahiptir. Romanlar gibi marjinalize edilmiş topluluklar ise genel nüfusa göre çok daha yüksek yoksulluk ve sosyal dışlanma riski altındadır (%81'i yoksulluk riski altında ve sosyal dışlanma yaşarken, genel nüfusta bu oran %30'dur). Bu veriler, ülkenin kalkınma faydalarının geniş kesimlere yayılmadığını açıkça ortaya koymaktadır.

Beşeri Sermaye ve Yönetişimdeki Zayıflıklar:

• Bulgaristan, hızla azalan ve yaşlanan bir nüfusa sahiptir; 2001-2022 yılları arasında nüfus %21 azalmıştır. 2070 yılına kadar %28 daha küçülerek 5 milyona inmesi beklenmektedir. Bu demografik trend, işgücü kıtlığı, beyin göçü ve kamu hizmetleri üzerindeki (sağlık, emeklilik) artan baskılarla birleşerek ülkenin uzun vadeli büyüme potansiyelini ciddi şekilde tehdit etmektedir.
• Ülke, kötüleşen öğrenme çıktıları ile karşı karşıyadır. 2022 PISA skorlarında matematik alanında AB'de sonuncu, okumada ise sondan ikinci sırada yer almıştır ve her iki konuda da OECD ortalamasının oldukça altındadır. Bu durum, gelecekteki işgücünün beceri açığını derinleştirmekte ve ekonomik rekabetçiliği olumsuz etkilemektedir.
• Kurumsal ve yönetişim zayıflıkları (yolsuzluk, hukukun üstünlüğü, yargı bağımsızlığı) üretkenlik büyümesini ve AB ile yakınsamayı sınırlamaktadır. Kamu ihalelerinin yaklaşık yarısının yüksek yolsuzluk riski taşıdığı belirtilmiştir. Bu tespit, ekonomik potansiyelin tam anlamıyla kullanılamamasının temel nedenlerinden birinin, şeffaflık ve hesap verebilirliğe ilişkin sorunlar olduğunu göstermektedir.

Enerji ve Çevresel Zorluklar:

• Bulgaristan, AB'nin en enerji ve karbon yoğun ekonomilerinden biridir. Hava kalitesi, Avrupa ve Orta Asya (ECA) bölgesindeki en kötü seviyeler arasındadır. Bu durum, hem vatandaşların sağlığı hem de ülkenin uluslararası iklim hedeflerine ulaşması açısından ciddi bir tehdit oluşturmaktadır.
• Elektrik üretiminde fosil yakıtlara önemli ölçüde bağımlıdır; yenilenebilir enerji benimsenmesi diğer birçok ülkeye göre daha yavaştır (elektriğin sadece %22'si yenilenebilir kaynaklardan gelmektedir). Bu, ülkenin yeşil dönüşümde geride kaldığını ve enerji güvenliği konusunda dışa bağımlılığının devam ettiğini göstermektedir.
• İklim değişikliğine karşı artan bir kırılganlık söz konusudur.
• WBG Ortaklık Çerçevesinin Stratejik Hedefleri: Geleceğe Yönelik Bir Yol Haritası
• Yeni CPF (FY25-FY29), WBG'nin küresel misyonu olan aşırı yoksulluğu sona erdirme ve yaşanabilir bir gezegende paylaşılan refahı artırma doğrultusunda belirlenen iki Yüksek Seviyeli Çıktı (HLO) ve dört objektif etrafında yapılandırılmıştır. Bu çerçeve, sadece kısa vadeli sorunlara çözüm bulmayı değil, aynı zamanda Bulgaristan'ın uzun vadeli, sürdürülebilir ve kapsayıcı bir kalkınma patikasına girmesini sağlamayı hedeflemektedir.

HLO 1: Geliştirilmiş Rekabetçilik ve Sosyal Kapsayıcılık

• Objektif 1: Daha Yüksek Rekabetçilik ve Dijital Kapsayıcılık: Pazar rekabetini artırmak, bölgesel bağlantıyı geliştirmek ve dijital devlet dönüşümünde ilerlemeyi hızlandırmak hedeflenmektedir. WBG, dijital dönüşüm için kapasite oluşturmayı, yenilikçiliği teşvik etmeyi ve özel sektör katılımını artırmayı destekleyecektir. Bu, Bulgaristan'ın AB dijital standartlarına yetişmesi ve dijitalleşmenin ekonomik büyümeye daha fazla katkıda bulunması için hayati bir adımdır.
• Objektif 2: Daha Esnek ve Kapsayıcı Hizmet Sunumu: Kamu hizmetlerinin kalitesini ve verimliliğini artırmak, bölgesel eşitsizlikleri azaltmak ve yaşlanan nüfus için sosyal hizmetleri geliştirmek amaçlanmaktadır. WBG, yerel yönetimlere destek sağlayacak, eğitim sistemini güçlendirecek ve Romanlar gibi marjinalize edilmiş topluluklar için hizmet erişimini iyileştirecektir. Bu odaklanma, ülkenin en eşitsiz ülke olma özelliğini giderme ve demografik krizi yönetme çabasının merkezindedir.

HLO 2: Düşük Karbonlu ve Daha Sürdürülebilir Bir Ekonomi

• Objektif 3: Yenilenebilir Enerji Üretimini ve Enerji Verimliliğini Artırmak: Bulgaristan'ın enerji sektöründeki yüksek karbon yoğunluğunu azaltmak, fosil yakıtlardan uzaklaşmayı hızlandırmak ve yerel enerji kaynaklarının kullanımını artırmak temel önceliklerdir. Jeotermal enerji, bina stoğunun yenilenmesi ve özel sektörün yeşil yatırımlara katılımı desteklenecektir. Bu, sadece çevresel bir gereklilik değil, aynı zamanda ülkenin enerji güvenliğini artırmak ve yeni yeşil sektörlerde istihdam yaratmak için stratejik bir fırsattır.
• Objektif 4: Hava Kirliliğini Azaltmak: Hava kalitesini iyileştirmek, ulaşım sektörünün karbondan arındırılması ve endüstriyel sektörlerdeki emisyonların azaltılması hedeflenmektedir. WBG, Ulusal Hava Kirliliği Kontrol Programı'nın güncellenmesi ve yeşil ulaşım altyapısı projeleri üzerinde çalışacaktır. Hava kalitesi, Bulgaristan'da doğrudan halk sağlığını etkileyen ve yaşam beklentisini düşüren kritik bir sorundur. Bu hedef, somut ve doğrudan vatandaş refahına katkı sağlayacaktır.

Tek WBG Yaklaşımı ve AB Ortaklıklarının Gücü

WBG, bu iddialı hedeflere ulaşmak için Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD), Uluslararası Finans Kurumu (IFC) ve Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı (MIGA) enstrümanlarını stratejik olarak bir araya getiren "Tek WBG" (One WBG) yaklaşımını benimsemektedir. Bu entegre yaklaşım, özellikle özel sermayenin harekete geçirilmesine (PCM) odaklanmakta, IBRD'nin politika reformlarına verdiği destekle IFC ve MIGA'nın özel sektör yatırımlarını tamamlamasını sağlamaktadır. Yeşil finansman, dijital altyapı ve kamu-özel ortaklıkları (PPP'ler) gibi alanlarda önemli fırsatlar görülmektedir. Bu, sadece mali kaynakları artırmanın değil, aynı zamanda piyasayı dönüştürme ve sürdürülebilir iş modelleri yaratma potansiyeli taşıdığının bir göstergesidir.

CPF'nin önemli bir stratejik direği, Bulgaristan'ın AB kaynaklarını daha etkin kullanmasına yardımcı olmaktır. WBG, Ulusal İyileşme ve Direnç Planı (NRRP) ve AB Operasyonel Programları kapsamında belirlenen reformların uygulanmasına destek sağlamaktadır. Danışmanlık hizmetleri ve teknik yardımlar, AB fonlarının daha iyi değerlendirilmesi için kurumsal kapasiteyi güçlendirmeyi amaçlamaktadır. Bu, WBG'nin sadece bir finansör değil, aynı zamanda bir bilgi ve kapasite geliştirme ortağı olarak konumlandığını göstermektedir, zira ülkenin en büyük finansman kaynağı olan AB fonlarının etkin kullanımı, genel kalkınma başarısı için kritik öneme sahiptir.

Öğrenilen Dersler ve Risk Yönetimi: Pragmatizm ve Esneklik

Yeni CPF, önceki CPF (FY17-22) ve FY23-FY24 uygulama yıllarından alınan dersler üzerine inşa edilmiştir. Temel dersler şunları içermektedir:

• Bilgi Gündeminin Stratejik Uygulanması: Bilgi ürünlerinin kurumsal değişimi desteklemek ve AB ile özel fonları kullanmak için daha stratejik kullanılması gerekmektedir. Bulgaristan'da geliştirilen yenilikçi yaklaşımlar (örneğin, kömür dışı bölgelerde karbondan arındırma metodolojileri, depozito sigortası şemaları) diğer ülkelere örnek teşkil etmiştir. Bu, Bulgaristan'ın kendi dönüşüm sürecinde edindiği tecrübelerle bölgeye ve hatta küresel ölçeğe bilgi ihracatçısı olabileceği potansiyelini vurgulamaktadır.
• WBG İşbirliğinin Maksimize Edilmesi: IBRD, IFC ve MIGA arasındaki işbirliğinin daha stratejik olması, etkinliği artırmak için önemlidir.
• Küresel Kamu Mallarının Prominansı: Yeşil gündemin ve yenilikçi yaklaşımların geliştirilmesinin bölgesel ve küresel faydaları vurgulanmıştır.
• CPF programının hedeflerine ulaşılmasındaki genel risk "ılımlı" olarak değerlendirilmektedir. Ancak, özellikle iki risk kategorisi "önemli" olarak belirlenmiştir:
• Siyasi ve Yönetişim Riski: Sık yaşanan seçimler ve bakanlık değişiklikleri, sektörel önceliklerdeki sürekliliği ve karar alma süreçlerini olumsuz etkileyebilir. Bulgaristan'ın son yıllardaki siyasi istikrarsızlığı, kalkınma çabaları önündeki en büyük engellerden biri olarak öne çıkmaktadır.
• Uygulama İçin Kurumsal Kapasite Riski: Kurumsal kapasite eksikliği, kritik bir kısıt olarak devam etmektedir.

Bu riskleri azaltmak için CPF, pragmatik ve çevik bir tasarıma sahiptir; sürekli izleme, AB'nin bir reform çapası olarak kullanılması, kurumların güçlendirilmesinin zorunlu bir filtre olarak belirlenmesi ve belediye düzeyindeki angajmanların sürdürülmesi gibi önlemler alınmıştır. Bu esneklik, WBG'nin Bulgaristan'ın kendine özgü ve değişken siyasi ortamına uyum sağlama çabasını yansıtmaktadır.

Sonuç: Geleceğe Yönelik Bir Vizyon

Bulgaristan'ın AB'ye yakınsama yolculuğunda, Dünya Bankası Grubu'nun FY25-FY29 Ülke Ortaklık Çerçevesi, ülkenin en kritik kalkınma zorluklarına kapsamlı ve stratejik bir yanıt sunmaktadır. Rekabetçiliği artırma, eşitsizlikleri azaltma, dijitalleşmeyi hızlandırma, enerji verimliliğini sağlama ve hava kirliliğini düşürme gibi alanlara odaklanarak, WBG, Bulgaristan'ın daha müreffeh, kapsayıcı ve sürdürülebilir bir geleceğe doğru ilerlemesine yardımcı olmayı hedeflemektedir. Bu çerçeve, sadece ekonomik büyümeyi değil, aynı zamanda sosyal adaleti, kurumsal sağlamlığı ve çevresel sorumluluğu da ön planda tutarak, Bulgaristan'ın yüksek gelirli ülke statüsünü gerçek anlamda yansıtan bir toplum inşa etme çabasına kritik bir destek sağlamayı amaçlamaktadır.

Raporda altı çizilen sorunların derinliği, Bulgaristan'ın yalnızca yüzeydeki göstergelerle değil, yapısal sorunlarla da mücadele etmesi gerektiğini göstermektedir. WBG'nin bu yeni çerçevesi, bu mücadelenin daha bilinçli, entegre ve etkili bir şekilde yürütülmesi için bir yol haritası sunmaktadır. Ancak nihai başarı, şüphesiz Bulgaristan'ın kendi içindeki siyasi kararlılığa, kurumsal reformlara ve toplumun tüm kesimlerinin bu ortak vizyona katılımına bağlı olacaktır.

Raporun tamamı: https://documents1.worldbank.org/curated/en/099082024095015062/pdf/BOSIB-8efadcc5-62aa-48ff-8689-31c112f54196.pdf